سازمان های مردم نهاد ، گروه هایی هستند که توسط اعضای جامعه به عنوان افراد بدون هیچ عنوان دولتی و یا موقعیت شغلی ، برای اهداف اجتماعی ، مدنی ، اخلاقی ، زیست محیطی و … تشکیل می شوند . این سازمان ها غیر انتفاعی هستند . یعنی برای به دست آوردن سود و کسب و کار به وجود نمی آیند .

سازمان مردم نهاد که ترجمه فارسی عبارت non-governmental organization (NGO) است که به معنی سازمان غیر دولتی بوده ، گروهی اجتماعی است که در کشور های پیشرفته جایگاه مهمی دارد . در ایران سازمان های مردم نهاد به اختصار سمن نامیده می شوند . سمن ها دارای یک هویت اجتماعی هستند ، هر چند در ابتدا ممکن است توسط یک فرد تاسیس شوند ، اما ماهیت اجتماعی آن ها را نمی توان انکار کرد .

همانطور که از اسم این گروه ها پیدا است ، آن ها نوعی سازمان هستند ؛ یعنی در آن ها تلاش جمعی هدفمند و فعالیت با تقسیم کار و مسئولیت به وضوح وجود دارد . به طور کلی سازمان یعنی یک شخصیت حقوقی است که هدف ، اساسنامه ، ساختار ، شرح وظایف و منابع انسانی دارد .

واضح و مشخص است که سمن ها دارای شخصیت حقوقی مستقل بوده و بر اساس فعالیت خود دارای اساسنامه ای هستند که بر اساس قوانین کشور تنظیم شده اند ، اما باید توجه داشت که غیر دولتی بودن جزء جدا نشدنی یک سازمان مردم نهاد است . غیر دولتی بودن همان آزادی سمن ها از دخالت دولت را نشان می دهد . هر چند ممکن است از دولت کمک مالی دریافت کنند .

این سازمان ها مستقیما بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود اما نقش بسیار مهمی به‌عنوان واسطه بین فرد‌فرد مردم و قوای حاکم ایفا می‌کند.

بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد غیر انتفاعی هستند. بودجه این سازمان‌ها از طریق کمک‌های مردمی یا سازمان‌های دولتی تأمین می‌شود.

بعضی از سازمان‌های مردم‌نهاد نیمه مستقل وظایف و کارهای دولتی را نیز انجام می‌دهند. برخی از این سازمان‌ها هیچ علاقه‌ای به سیاست ندارند؛ این در حالی است که برخی از آنها به منظور تأمین منافع اعضای خود صرفا به لابی‌گری در دولت می‌پردازند.

اهداف

سازمان‌های مردم‌نهاد برای رسیدن به اهداف گوناگونی فعالیت می‌کنند و معمولا در جهت پیشبرد اهداف سیاسی یا اجتماعی اعضا در حرکت هستند. برای مثال می‌توان به بهبود وضعیت محیط‌زیست، تشویق گروه‌ها و مردم به رعایت حقوق بشر، بالا بردن سطح رفاه اقشار محروم و آسیب‌پذیر یا مطرح ساختن یک برنامه مشترک و دسته‌جمعی اشاره کرد.

تعداد این قبیل سازمان‌ها بسیار زیاد است و اهداف آنها طیف وسیعی از موقعیت‌های سیاسی و اجتماعی را در بر می‌گیرد. حتی می‌توان آن را بی‌شک به مدارس خصوصی و سازمان‌های ورزشی نیز ربط داد.

سابقه تشکل‌های مردم‌نهاد در ایران

مساجد، تکایا و هیئت‌های مذهبی را نهادهای غیردولتی سنتی قدیمی می‌دانند و پس از آن صندوق‌های قرض‌الحسنه، خیریه‌ها، انجمن‌های اسلامی و حتی دوره‌های فارغ‌التحصیلی در دوران بعدتر و سپس اتحادیه‌ها، اصناف و نظام‌های صنفی و مهندسی و… شکل‌های جدیدتر نهادهای مدنی هستند که البته رفته رفته می‌باید از دست مدیران نیمه‌دولتی خارج شوند.

به NGO سازمان مردم نهاد در ایران (به اختصار: سَمَن) یا تشکل غیردولتی می‌گویند و سازمان‌های مردم‌نهاد، اساسا با تأکید بر ۳ اصل داوطلبانه، غیر انتفاعی و غیر سیاسی تشکیل و تأسیس می‌شوند.

بودجه سازمان‌های مردم‌نهاد در ایران از راه‌های ذیل تأمین می‌شود:

کمک و هدایای مردمی

وقف

کمک‌های مالی از سازمان‌های دولتی و غیردولتی

کمک‌های مالی از سازمان‌های بین‌المللی (با رعایت مقررات مربوطه)

ویژگی‌های اصلی این سازمان‌های مردم نهاد را این گونه می توان برشمرد:

غیرانتفاعی بودن: اگر چه این سازمان‌ها می‌توانند در کارهای بازرگانی وارد شوند، اما سود و سرمایه حاصل از آن باید فقط صرف اجرای اهداف سازمان شود یا اینکه در خود سازمان سرمایه‌گذاری شود. در واقع باید گفت که این سازمان‌ها با انگیزه سودجویی به وجود نیامده‌اند. این خصوصیت در آیین‌نامه فعالیت سازمان‌های غیردولتی اینگونه منعکس شده:«تقسیم دارایی‌، سود و یا درآمد سازمان در میان مؤسسان‌، اعضاء و مدیران و کارکنان آن قبل و پس از انحلال ممنوع است‌».

استقلال از دولت: سازمان‌های غیر‌دولتی را مردم تأسیس می‌کنند و عموما دولت‌ها در ایجاد و مدیریت آنها نقش چندانی ندارند. به همین خاطر آیین‌‌نامه سال ۱۳۸۴ مقرر می‌کند که «واژه “غیردولتی‌” به این معناست که دستگاه‌های حکومتی در تأسیس و اداره سازمان دخالت ‌نداشته باشند».

داوطلبانه بودن: سازمان‌های غیردولتی را مردم به صورت داوطلبانه به وجود می‌آورند، از سویی این سازمان‌ها باید تابع قوانین و مقررات موجود باشند و از سوی دیگر هیچ تشکیلات دولتی نباید در شرایط عادی، ایجاد، اداره و انحلال آن ها را فرمان دهد.عضویت مردم در سازمان‌های غیردولتی، دواطلبانه است.

دارا بودن شخصیت حقوقی: سازمان های مردم نهاد در جریان تشکیل به ثبت می‌رسند و از شخصیت حقوقی برخوردار می‌شوند. برخورداری از شخصیت حقوقی موجب جلب اعتماد مردم به آن ها می‌شود و علاوه بر آن می‌توانند با سازمان‌های دولتی قرارداد منعقد کنند و از تسهیلات مختلفی نظیر تسهیلات بانکی و… استفاده کنند. در کشور ما یک « ان جی او» بعد از ثبت و اخذ پروانه فعالیت، از شخصیت حقوقی برخوردار می‌شود.

مدیریت دموکراتیک و مشارکتی: ماهیت مردمی‌ سازمان‌های غیردولتی اقتضا می‌کند که فرآیند اداره آن از پایین به بالا و مشارکتی باشد. این ویژگی سبب می‌شود که اعضا همواره بر عملکرد مدیران نظارت داشته باشند و مدیران پاسخگوی عملکردشان در برابر اعضا باشند. تبصره ۱ ماده ۲۱ آیین‌نامه سازمان‌های غیردولتی مقرر می‌کند: «اساسنامه سازمان باید بر رأی‌گیری آزاد از تمام اعضاء برای انتخاب مدیران و همچنین نحوه ‌تغییر مدیران و دوره تصدی آن ها و نیز تصمیمات اساسی در ایجاد هر گونه تغییر و تاثیرگذاری تصریح کند».

خودگردانی: سازمان‌های غیر‌دولتی، از نظر مالی خودگردان هستند، هر چند آن ها از دولت، افراد خیر سازمان‌های بین‌المللی و … کمک‌هایی دریافت می‌کنند، با این حال این کمک‌ها نباید موجبات وابستگی‌شان را به منابع کمک کننده فراهم کند، به طوری که سازمان‌های غیردولتی از تعهدات اجتماعی و اهدافشان دور شوند. در کشور ما منابع مالی تامین کننده یک سازمان غیردولتی این گونه تصریح شده است: “هدیه‌، اعانه و هبه اشخاص حقیقی و حقوقی اعم از داخلی و خارجی و دولتی و غیر دولتی‌، همچنین وقف و حبس‌. علاوه بر این سازمان می‌تواند از حق عضویت وجوه حاصل از فعالیت‌های انجام شده در چارچوب موضوع فعالیت‌، اهداف و اساسنامه سازمان واین آیین‌نامه‌ استفاده کند”.

غیر سیاسی: این سازمان ها تعهد اجتماعی دارند. هدف اساسی آن‌ها خدمت به اجتماع، فقراء، گروه‌های آسیب‌پذیر، رفع تبعیض‌های جنسی – نژادی، مشکلات محیطی و… است. ساز و کارهای تاسیس سازمان‌های غیردولتی نیز با سازمان‌های سیاسی و احزاب متفاوت است و معمولا آن ها در زمان تأسیس تعهداتی مبنی بر وارد نشدن به حوزه‌های سیاسی می‌سپارند. با این حال، این ویژگی ها نباید به معنی اجتناب از حرکت‌های جمعی و انتقادی به برنامه‌ریزهای دولتی و بین‌المللی تلقی شود. آن ها می‌توانند از سازمان‌های دولتی و جهانی انتقاد کنند، برنامه‌هایشان را افشا کنند و راهپیمایی‌های مسالمت آمیزی را برگزار کنند.